Ege’de deprem fırtınası… Tsunami yaratarak… İstanbul ve İzmir depreminin ilgisi

Ege’de giderek büyüklüğünü artıran sarsıntı fırtınası, Yunanistan’ın Santorini Adasını boşaltma çalışmaları, acil durum gruplarını adaya konuşlandırması, şimdi 6 Şubat zelzelesi acıları taze olan ülkede endişe yarattı. Herkes zelzele bilimcilerin açıklamalarını anlamaya çalışırken, Ege’de ne oldu, neler olacak, Santorini’deki büyük bir sarsıntının sonuçları ne olabilir sorularının yanıtını, Dokuz Eylül Üniversitesi Sarsıntı Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürü Prof. Dr. Hasan Sözbilir’den aldık.

-Ne oluyor? Bu yaşadıklarımız ne?

Sıra dışı bir durum yaşanıyor. Olağan bir aktivite değil. 28 Ocaktan beri 500’ü aştı zelzele sayısı. Hepsi birebir yerde oluyor. Zelzelelerin olduğu yer, volkanik ada yayı olarak bedellendirilen bir yer. Atina’dan, Santorini Adasından Türkiye’de Bodrum’a, Datça’ya hakikat devam eden, yay halli, volkanik adalardan oluşan bir jeolojik ortam var orada.

Bu volkanik adaların büyük çoğunluğu faal volkanlarla simgeleniyor. Geçmişte milattan evvelki devirlerde, milattan sonra 1800’lü yıllarda patlamış volkanlar var. Hasebiyle volkanik açıdan faal bir bölge.

O bölgede volkanların sayısından daha da fazla fay var. Denizin altındaki o bölge Ege Kabuğu diye geçiyor ve burada çok sayıda fay var. Orası Kuzey- Güney doğrultusunda daima gerilen bir bölge. Gerildiği için kabuğun içinde daima faylar oluşuyor. Magma dediğimiz, yani kayaların muhakkak bir derinlikten sonra sıvı olduğu jeolojik yapı var. Etrafta belirli ölçeklerde zelzele olduğunda, o sıvı da hareket etme eğilimi gösteriyor. Sağa sola yalpaladığı anda zelzeleler oluşmaya başlıyor.

Bu zelzele aktivitesine daha doğrusu sismik aktiviteye faylar da muhakkak ölçeklerde karşılık verince olay büyüyor. Bir türlü bitmiyor. Orada birden fazla fay olduğu için faylar birbirini tetiklemeye başlıyor.

Bir de kabuğun içinde asperiti, yani pürüzlülükler varsa, faylarda muhakkak ölçeklerde, büyüklüğü birbirine yakın sarsıntılar olmaya başlıyor. Yani kabuk bir türlü kırılıp rahatlayamıyor. Onun için daima orada 3-4 büyüklüğünde yüzlerce zelzele oluyor. Aşağıdaki magmanın hareketi üst yanlışsız eğimli olduğu için, fayların içine belirli bir vakit sonra o akışkan dediğimiz çok sıcak sıvılar, yüksek sıcaklıklı sıvı materyaller girmeye, fayların kırıklarına yerleşmeye çalışıyor. Hidrotermal dediğimiz akışkanların hareketi başlıyor. Tıpkı vakitte derin sirkülasyonlu jeotermal akışkanlar da var. Onlar da sistemde su basıncı değiştiği vakit biraz daha sorunlu duruma dönüşüyorlar. İçinden geçtikleri faylar sarsıntı üretmeye başlıyor.

Şu anda bunların hepsi gerçekleşmiş üzere görünüyor bölgede.

“TSUNAMİ YARATACAK”

Santorini’deki mümkün büyük bir zelzelenin bizim kıyılarımıza tesiri ne olacak?

Bu zelzeleler bir müddet devam edecek. Şu anda artık 5 büyüklüğünde zelzeleler de oluşmaya başladı. Şöyle bir sorun var. Geçmişte 1956 yılında bu bölgede 7.5 büyüklüğünde bir sarsıntı olmuş. O sarsıntıda o bölgede can ve mal kaybı yaşanmış. Zelzeleden yaklaşık 20-30 dakika sonra bizim Ege kıyılarına Bodrum, Kuşadası, Marmaris bölgelerinde küçük ölçekte tsunami meydana gelmiş. Bu bölgedeki zelzelelerin büyüklüğü artar ve 7,5 ve üzeri sarsıntılar olursa, bizim kıyılarda tsunami meydana gelecek üzere görünüyor.

Şimdi de tsunami felaketi mi yaşayacağız?

Bu bizim için büyük bir sorun değil aslında. Zira zelzele olduktan aşikâr bir mühlet sonra geliyor tsunami. Türkiye’deki AFAD düzeneği, Kandilli, sarsıntıları anında ölçtükleri için orada tsunami olup olmayacağını evvelce biliyoruz ve halkı uyarıyoruz. 20 dakika, yarım saat sonra tsunami gelecek, Bodrum, Yalıkavak üzere kıyılardan geri çekilin diyoruz insanlara. Yarım saat sonra tsunami geldiğinde deniz içeri giriyor, çıkıyor. Kimse ölmüyor. Hasebiyle bizde yalnızca maddi ziyan oluşturacak, deniz kenarındaki meskenleri su basacak, lakin beşerler ölmemiş olacak.

Santorini birebir talihe sahip değil tabii…

Santorini tarafındaki zelzeleye çok yakın adalardaki beşerler can ve mal kaybı yaşayacak. O yüzden Yunanistan şu anda Santorini’deki insanları uçaklarla alıyor. Afete hazırlanıyor.

BİZ 150-200 KİLOMETRE UZAKTAYIZ

Orada bir de devam eden volkanik aktiflik var. Vakti geldiğinde püskürecek, lakin onu evvelce bilmek imkânsız. Şu anki sismik aktivite tahminen de ona dönüş sağlayacak. Lakin evvelden ‘Evet volkan patlayacak’ demek çok yanlış olur. Tahminen 10 gün içinde tahminen 100 yıl sonra… Onu söyleyemeyiz. Volkanik aktivitenin olduğu bölgede o sismik aktiviteyi çok uygun izlemeliyiz ki esasen şu anda hem Türkiye hem Yunanistan tarafı o denli yapıyoruz. Hem Türkiye’de hem Yunanistan’da çok sayıda sismometre var. Hepsi 24 saat kayıt yapıyor.

“TÜRK VE YUNAN BİLİM İNSANLARI FARKLI GÖRÜŞTE”

-Yunanistan ve Türkiye ortak mı çalışıyor?

AFAD seviyesinde paydaşlık var, lakin biz bilim insanları ferdî etkileşim içindeyiz. Onlar zelzelelerin volkanla ilgisi yok diye açıklama yaptılar. Yerin içindeki gerilim nedeniyle faylar kırılıyor dediler. Ancak bize nazaran volkanizmanın da yani aşağıdaki magma adasının sisteme katıldığı bir zelzele silsilesi var. Şu anda Yunan ve Türk bilim insanları farklı düşünüyoruz.

Ancak bu çok yeni başlayan bir aktivite olduğu için, 5 gün sonra fikirler değişebilir. Data elde ettikçe fikirler değişebilir. Bir iki hafta içinde bunun ne manaya geldiğini tam olarak ortaya konulabilir.

Bu sarsıntılar ne kadar sürer?

2011 yılında bu türlü bir şey olmuş, 5-6 ay sürmüş sismik aktiflik. Şu anda yüzeyde rastgele bir volkanik aktiflik yok. Bir gaz çıkışı, buhar çıkışı yok. Denizin altındaki aktifliği doğal şu anda çok net göremiyoruz, lakin birtakım şeyler oluyor olabilir. 3-5 gün sonra onları da gidip görme talihi olacak oradaki bilim insanlarının. Bilhassa Yunanistan’daki bilim insanları gidip inceleyecekler, denizin altında olağandışı bir durum varsa zati görürler. Münasebetiyle niyetler, görüşler değişebilir. Bugün söylediğimiz şeyler yerine yarın apayrı bir cümle kurabiliriz. Şu anki bilgilere nazaran konuşuyorum.

Depremlerin büyüklüğünün artarak devam edeceğini öngörüyorsunuz değil mi?

Şu anda o denli bir izlenim var. Sonuçta her çıkışın bir inişi var derler ya. Tahminen de 5’te artık azamiye geldik, yavaş yavaş sönecektir. Hangisinin olacağını evvelce söylemek imkânsız. Yerkabuğu, bir de suyun altında. Karada olsa gidip gözlemleme bahtımız vardı, lakin suyun altını gözlemlemek biraz daha sıkıntı. Vakit gerektirir. 3-5 günde olacak iş değil.

Suyun altındaki araştırma nasıl yapılıyor?

Gemilerle gidiyorsunuz, deniz düzeyine nazaran belirli aletler seriliyor, sonra geminin içinden denizin altına özel bir tabanca indiriliyor, o tabanca ateşleniyor. Yani yapay bir sarsıntı üretiliyor. Sonra yerin altına gidiyor sizin gönderdiğiniz sinyaller. Orada aşağıdaki katmanlara çarpıp, tekrar deniz yüzeyine koyduğunuz aletlere yansıyorlar. Böylelikle bir data elde ediyoruz. Denizin altındaki tabakanın nasıl durduğunu, orada fay olup olmadığını anlıyoruz. Bu çok özel bir sismik yansıma prosedürü. Bu prosedürlerle deniz tabanının altındaki gereç, faylarla ilgili, volkanla ilgili bilgiler elde etme talihimiz var. Bir de her tarafa koyduğumuz sismometrelerden gelen bilgiler de yerin altının nasıl bir yapıya sahip olduğunu söylüyor. Belirli bir prosesten sonra. Artık esasen herkes bununla uğraşıyor. Biz şu anda eldeki bilgiyle konuşuyoruz. Daha evvel burada yapılmış çalışmalar bize ne diyor. Ona bakıyoruz. Yeni hiçbir çalışma yapılmadı. Bundan sonra tahminen gemiler gidecek, o gidecek, bu gidecek bilimsel çalışmalar artırılacak.

Sosyal medyada gezen ‘Yapay zelzele oluşturuluyor’ söylentilerine ne diyorsunuz?

Yapay sarsıntıya gerek yok ki. Aslında gereğince fay var. Onlar sarsıntı üretiyor. Bir de etkin volkanlar var. Ufacık bir harekette oradaki faylar kırılıyor. İnsanların rastgele bir müdahalesine gerek yok orada. Aslında birilerinin gelip nükleer patlatma falan yapması lazım. Kimse gelip orada nükleer bir patlatma yapamaz. Bilgisiz bir toplumuz, oradan çıkamıyoruz maalesef.

Bu sarsıntılar öteki fay tetikler mi? Büyük İstanbul, İzmir sarsıntısına yol açar mı?

Başka fayı tetiklemiştir aslında. Çok yakınlar birbirlerine. Onlar sarsıntı ürettiği için sarsıntılar bir türlü bitmiyor. Şu anda zelzele aktivitesinin bir sarsıntı fırtınasına dönüşmesinin nedeni, aşağıdaki faylar birbirine kavuşuyor, sisteme katılıyor. Biz o sarsıntıları görüyoruz. Kaç fayın birlikte çalışarak ürettiği sarsıntılar bunlar. Bir de volkanın kendisi var. Magma dediğimiz sıvı unsur de yüzeye çok yakın. 5-6 kilometre kadar. Magma doğal olarak sağa sola sallandığı vakit bile sağdaki soldaki faylar ondan etkilenir ve zelzele üretmeye başlar. Çok güçlü bir yer hareketidir. Lakin İstanbul, İzmir zelzelesi ile ilgisi yok. Burası tekil bir yer. Kendi içinde aktivitesi sürüyor.

Berrin Tuncel Birer