ABD-Ukrayna krizinin ardından akıllara geldi: Budapeşte Memorandumu

Son günlerde en güncel tartışma konularından birisi ABD Başkanı Donald Trump ve Ukrayna Devlet Lideri Volodimir Zelenskiy ortasındaki sözlü düello oldu.

ABD, yaklaşık üç yıldan beri devam eden Rusya-Ukrayna savaşının kendi çıkarlarına göre bitmesi için başta Zelenskiy’e büyük bir baskı kuruyor. Bu sebeble, milletlerarası hukuk manasında da kimi hususların ortaya konması gerekir.

ABD İSTEDİ UKRAYNA YAPTI

1990’lü yıllarda, Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla bağımsız birer devlet olan Ukrayna, Kazakistan ve Belarus’un potansiyel tehlike taşıyan nükleer silahlarından vazgeçmeleri için ABD ve Avrupa tarafından çalışmalar yürütüldü.

Bu çalışmalar sonucunda, 1994’te ABD, İngiltere, Rusya ve Ukrayna tarafından “Budapeşte Memorandumu” imzalandı. Birebir vakitte, Çin, Fransa, Belarus ve Kazakistan da mukavelenin tarafları ortasında yer aldı. Bununla birlikte Ukrayna nükleer silahlarından vazgeçip teslim ederek bir manada fedakarlık yaptı.

UKRAYNA’NIN DAVRANIŞI

İmzalanan metne nazaran, Ukrayna’ya karşı rastgele bir askeri müdahale olursa mukaveleyi imzalayan devletler bunu engelleyerek ülkenin toprak bütünlüğünü koruyacakları ismine garanti verdi. Gerçekten Ukrayna bu mukaveleyi en etili biçimde uygulayan ülke oldu ve dünya barışını, nükleer silahsızlık siyasetine uygun davrandı.

Unutulmaması gereken bir nokta var. Ukrayna o periyot dünyanın en büyük üçüncü nükleer gücüydü. Bu kapsamda, ABD’nin Ukrayna’nın toprak bütünlüğünü sağlamaya yönelik hareketleri bir bağış, bir güzellik değil memleketler arası bir yükümlülüktür. Başka yandan ABD, savaş sonrası Ukrayna’nın yine yapılandırılmasında asker hissesini aslında garantilemiş durumda.

“İLERİSİ İÇİN MAKÛS ÖRNEK” YORUMLARI YAPILIYOR

ABD ve Rusya, memorandum hiç yokmuş üzere davranıyor. Bu sebeple Trump‘ın davranışını çözmek güçleşiyor. Çünkü ileride birçok ülke nükleer silahlarından vazgeçecekleri noktada bu örneği gösterecek. O vakit dünya daha yaşanılabilir bir yer olacak mı? Bu da karşılık bekliyor.

Bu halin, ilerde nükleer silahları imha ya da kısıtlama ile ilgili yapılacak muahedeler nezdinde son derece makûs bir örnek teşkil ettiği tabir ediliyor.

TÜRKİYE İŞİN NERESİNDE

Türkiye ise savaşın başından beri tam tarafsız ülke pozisyonunda, dünya ticaretinin aksamadan ilerlemesi için tahıl koridoru teşebbüsleri tüm dünyada takdir topladı. Saygın yabancı akademik kaynaklar ve yabancı basın Türkiye’nin yapan ve ayakları sağlam basan gerçekçi tavrını takdir ediyor. Bu Türkiye için tarihi bir fırsat olarak göze çarpıyor.

Trump ve Zelenskiy ortasındaki son yaşananlardan sonra Türkiye’nin arabuluculuğu ve saygın pozisyonu bir kere daha kıymet kazandığı bir gerçek.

BUDAPEŞTE MEMORANDUMU

5 Aralık 1994 tarihinde Macaristan’ın Budapeşte kentinde düzenlenen Avrupa Güvenlik ve İş Birliği Teşkilatı (AGİT) konferansında imzalayan taraflarca Belarus, Kazakistan ve Ukrayna’nın Nükleer Silahların Yayılmasını Tedbire Antlaşması’na iştirakiyle ilgili güvenlik garantileri sağlamak için imzalanan üç özdeş siyasi muahede. Memorandum birinci olarak üç nükleer güç olan Rusya, Amerika Birleşik Devletleri ve Birleşik Krallık tarafından imzalanırken başka nükleer güçler olan Çin ve Fransa ise başka evraklarda biraz daha zayıf ferdî garantiler verdi.

Memorandum, Ukrayna, Beyaz Rusya ve Kazakistan’ın toprak bütünlüğüne yahut siyasi bağımsızlığına yönelik tehditlere yahut güç kullanımına karşı güvenlik teminatlar de içermekteydi. Sonuç olarak, 1994 ve 1996 yılları ortasında Beyaz Rusya, Kazakistan ve Ukrayna nükleer silahlarından vazgeçti.

Memorandumun birinci unsuru, her imzacı ülkeyi AGİK En son Senedi prensiplerine uygun olarak, mevcut hudutlar içindeki bağımsızlığına ve egemenliğine hürmet göstermeyi yükümlü kılıyordu. Bu yükümlülüğe sahip ülkelerden biri olan Rusya, antlaşmaya uymayan birinci ülke oldu.