Michael Burawoy’un ardından: Aykırı işçi ve alim

Marksist sosyolog Michael Burawoy, ABD’nin Kaliforniya eyaletinde geçtiğimiz günlerde hayatını kaybetti. Meskeninin bulunduğu Oakland kentinde, 77 yaşındaki Burawoy’a bir aracın çarpıp kaçtığı belirtildi. Cihan Tuğal Gazete Duvar’daki yazısında Burawoy’u anlattı.

“Teori ve metodoloji konusundaki yiğit müdahaleleri kadar, kendini öğrencilerine adamasıyla da tanınıyor Michael Burawoy.” diyen Tuğal, “Üç farklı ülkede, kapitalist ve sosyalisti rejimlerde ağır fabrika personelliği yapmış, dördüncü bir ülkenin madenlerinde ise ofis işçisi olarak çalışmış tek meşhur sosyolog. Toplumsal bilimlerdeki tüm tartısına karşın, gördüğüm en mütevazi insanlardan biri. Mesleğine ve toplumsal gayretlere hayret verici derecede güçlü bağlarla bağlı bir aşk adamı.” tabirlerini kullandı.

Burawoy’un yazısı şöyle devam ediyor:

“Burawoy evvel Cambridge Üniversitesi’nden matematik diploması aldı. Akabinde Güney Afrika’da gazetecilik yaptı ve Zambia Üniversitesi’nde yüksek lisans eğitimine başladı. Sonradan bir kitap olarak yayımlanan mastır tezi, Zambia’da ırk ve sınıf alakaları hakkındaydı. Çalışmalarına Chicago Üniversitesi’nde sosyoloji doktorası yaparak devam etti. Chicago’nun bir fabrikasında personel olarak çalıştı ve endüstriyel sosyolojinin Amerikan emekçilerinin çalışma hayatı hakkındaki tezleriyle hesaplaşmaya girişti.

Fabrika sonları içindeki denetim ve randıman maksimizasyonunu vurgulayan bu literatüre karşı, emekçilerin bir dizi oyun ürettiğini, lakin bu oyunların bir taraftan fabrika hayatını manalı kılarken, başka taraftan dönüp dolaşıp sermayenin hegemonyasına hizmet ettiğini gösterdi. Daha da değerlisi, fabrikayı anlamak için genel kapitalist bağlardaki yeri ve bunların tarihselliği ışığında kıymetlendirmek gerektiğini vurgulayarak, işyerlerini izole kurumlar olarak ele alan klasik sosyolojiye ağır bir darbe indirdi.

Burawoy Amerikan ve dünya sosyolojisinde Marksist bir yıldız olarak yükseldikçe, anaakımın rahatsızlığı da şiddetleniyordu. Daha mesleğinin başlarındayken, çalışmaları haklı, haksız yığınla tenkide tabi oldu. O vakitlerin en önde gelen sosyologlarından kimileri, yükselişini engellemek için ellerinden geleni yaptılar. Bu zatlardan birinin, Burawoy’un Kaliforniya Üniversitesi’nde takım almasını engellemek için yazdığı mektup, ironiye bayılan Michael’ın Berkeley’deki ofis duvarında, çerçevelenmiş halde asılı duruyor hâlâ. Kısa bir mühlet evvel, tıpkı üniversiteden emekli oldu Burawoy. Lakin her eleştiriyi bu türlü hafife almadı. Önde gelen bir anti-Marksist, mealen şu ithamı yöneltti Burawoy’e: “Kapitalizm eleştirini, kapitalist düşünürlerin söyledikleri üzerine değil, somut gerçeklik ve sosyalist düşünürlerin yazıları üzerine kuruyorsun. Lakin sosyalizm hakkında söylediklerin, sosyalizmin somut gerçekliği ve kapitalist düşünürlerin yazıları üzerine değil, sosyalistlerin fikirleri üzerine konseyi.”

Benzer tenkitlerle tanışığız. Ve bunlara karşı yığınla savunma sistemimiz var. Bir iki cümleyle özetlemek haksızlık olacak ancak… Eski vakitlerde daha güçlü olan bir Marksist kampın, “Hayır, sosyalizm sizin bildiğiniz üzere değil, çok önemli problemleri olmasına karşın, kapitalizmden daha gelişmiş bir medeniyet” diyerek devlet sosyalizmlerini en son yıllarına kadar savunduğunu… Başka Marksist kampların ise, bunların ya “yozlaşmış” personel devletleri olduğunu, ya aslında sosyalist bile olmadığını, ya da bir noktadan sonra sosyalist olma özelliklerini kaybettiğini argüman ettiğini biliyoruz. Burawoy ise farklı bir yol izleyerek, devlet sosyalizmlerinin içeriden bir eleştirisini geliştirdi. Fabrika hayatına ikinci büyük dalışı, reddetmek yerine yüzleşmeyi seçtiği bu anti-Marksist tenkit sayesinde oldu.

Somut hayattaki sosyalizmi yerinde deneyimlemek için, Macaristan fabrikalarında çalışmaya başladı. Sonuç, ne bizde ne dünyada hâlâ pek bilinmeyen “heterodoks [aykırı] sosyalizm çalışmaları” diyebileceğimiz bir literatürün ana kurucuları ortasına katılması oldu. Bu “heterodoks” okulun temel temalarından biri, devlet sosyalizminin pek çok kimsenin farkına varmadığı potansiyelleri olduğu, içeriden dönüştürülerek demokratik ve müreffeh bir sosyalizme evrilebileceği idi. Fakat öbür yoldaşlarının bilakis Burawoy bunu, Doğu Avrupa’ya personellerin ve fabrika hayatının evreninden bakarak söylüyordu.

Bu konuda Burawoy daima azınlıkta kaldı. Ben de yıllarca argümanlarına direndim, haddim olmayarak. Üniversite günlerimi şekilleyen “Devrimci Marksist” gelenekle taban tabana zıttı bu duruş. “Devrimci Marksist” geleneğe birçok açıdan mesafelenmiş olsam da, devlet sosyalizmine allerjilerini korumuştum. Bunu Michael’la derinlemesine paylaşmadım lakin, son yıllarda – bilhassa de Çin ve Doğu Avrupa sosyalizmleri ile ilgili daha çok kitap ve bilimsel makale okudukça – eski rezervlerim biraz kırıldı. (Üzerinde çalıştığım kitap taslağını birkaç ay evvel okuduğu için, bu kırılmanın biraz farkında olduğunu zannediyorum, taslak hakkındaki yorumlarında öbür konulara odaklanmış olsa da). Lakin sorun Burawoy’un bu mevzuda haklı olup olmadığı değil. “Heterodoks sosyalizm çalışmaları” ekolünün ürettiği eserler, hâlâ tam olarak sınanmamış yığınla hipotez ve potansiyel hipotez barındırıyor. Kapitalizm krizden krize savruldukça, sosyalizm tekrar denenecek. Ve güzeliyle kötüsüyle “devlet sosyalisti” eğilimler olmadan bunu yapmak neredeyse imkansız kanaatimce. Münasebetiyle bu ekolün üzerinde durduğu dinamikler, sosyalizmin tekrar bir faciayla sonuçlanıp sonuçlanmayacağı konusunda insanlığa çok şey öğretecek.

Burawoy’un fabrika personelliği hayatı orada da durmadı. Devlet sosyalizmi yıkıldıktan sonra, Rusya’da kapitalizme nasıl geçildiğini – personellerin ve fabrikaların penceresinden bakarak – araştırdı. Mukayeseli çalışmalarında ise, Rusya ve onun yolunu takip eden birkaç devletin niçin öbür sosyalist devletlere göre daha yabanî bir kapitalistleşme yaşadığını inceledi.

Başka bir deyişle Burawoy, hem bir kapitalizm hem de bir sosyalizm ve post-sosyalizm uzmanıydı.

METODOLOJİ VE TEORİ… AŞK İLE!

Bu kitapları yazarken, metodoloji konusunda çığır açıcı makaleler yayınladı bir taraftan. Bu makaleler, anaakımın dar “bilimsellik” anlayışında boğulan yığınla toplumsal bilimciye nefes alma imkanı sağladı. Başta Lakatos’un katkıları olmak üzere bilim ideolojisi tartışmalarını sosyolojiye taşıyarak, bilimsel bilgi toplamanın ve değerlendirmenin mantığını tekrar kurdu. Kendisiyle tanışmadan evvel metodolojik yazılarını keşfetmiş, lakin bu sayede doktora tezimin bilimsel mantığını okuyucularıma açıklayabilmiştim. Yani Michael’ın yazıp çizdikleri yalnızca akademik telaffuzun sonlarını zorlamaya, sosyologların ufkunu genişletmeye, emekçi sınıfı ve üniversiteler ortasında köprüler kurmaya, toplumsal uğraşları desteklemeye, yahut kendi şöhretini arttırmaya hizmet etmiyor, hiç tanımadığı birçok insanın yolunu açıyordu. Bu kazara olan bir şey değil, kendini öbür beşerler için yaşamaya adamış olan hocamızın (arabesk tabir kullanarak söyleyelim) “uzaktan” da olsa, tanımadığı insanları da olsa, sevme biçimiydi. Metaforik olarak söylemiyorum. Nitekim de aşkla, tanımadığı milyarlarca beşere, “büyük insanlık”a ve onun ferdi üyelerine, ve de o büyük insanlığın uğraşına su taşımaya niyetli sosyologlara duyduğu sevgiyle üretiyordu makale ve kitaplarını. “Metodoloji” ve “aşk” sözlerini yanyana kullanmayı mümkün kılan öbür bir toplumsal bilimci var mıdır, emin değilim.

Bu metodolojik müdahaleleri teorik makaleler takip etti. Sosyoloji kuramını zati saha çalışmalarında ve metodoloji makalelerinde tekrar kuruyordu ancak daha direkt teoriyi ön plana çıkaran makalelerle, Gramsci ve Fanon üzere isimlerin anaakım sosyolojiye kazandırılmasına istisnai bir katkıda bulundu. Ama en az bunlar kadar değerlisi, teoriye orijinal bir hayat kazandırmasıydı. Teori onun için ampirik araştırmadan, saha çalışmasından kopuk kavramlar yığını değil, datalarla, müşahedelerle içiçe gelişen bir düşünme süreciydi. Bu kanıları tabir edişindeki hoşluğa değinmek elzem. Bir akşam yemeği sohbetinde, bir grev gözcülüğü sırasında, ya da yolda enerjik adımlarla yürürken nasıl bir tonla konuşuyorsa, teorik makalelerini de tıpkı tonla yazdı: enerjik, cana yakın, sade. Bol ünlem işaretli. Esprili. “Teori” denildiğinde insanın aklına gelen formel, sıkıcı lisandan eser yoktu makalelerinde. Güya klavye ve ekran başında değil de, tanıyıp ya da tanımadan sevdiği insanların gözlerinin içine bakarak yazılmış (ya da söylenmiş) üzereydi kuramsal makaleleri.

2000’lerden itibaren dikkatini üniversiteye, bilgi üretimine ve kolonyalizme çevirdi. Bu alanları da “emek süreci” perspektifi ile analiz etti. Ancak bu bağları şimdi etraflıca, derinlemesine, ve sistematik biçimde kurmamıştı ortamızdan ayrıldığında. Örneğin, eğitimciliğe emek süreci ekolünün kavram ve araçlarıyla bakan bir dergi özel sayısı, fakat geçen yıl yayınlanabildi. Muharrirler, Michael ve öğrencileri. Bu stil çalışmaların tam bir paradigmaya dönüşmesi biraz vakit alacak.

YILDIZIN TOZU VE DUYGUSAL EMEĞİ

Burawoy gelip süreksiz bir gök taşı değil ağır bir dev olduğu için, yıldız kayması metaforu çok isabetli değil aslında. Ama bir yıldız söndü desem de yerinde olmayacak zira gerisinde bıraktığı yığınla kitap, makale ve (ders, sunum) kaydıyla hayatlarımızda parlamaya devam edecek. Fakat bu metaforların hepsi çok sonlu ve Burawoy’un gündelik pratiğindeki zenginliği ıskalıyor. Öğrencileri, üniversitenin emekçileri ve idari çalışanı ve meslektaşları ile kurduğu ilgilerde, başta eğitim ve bilimsel bilgi üretimi olmak üzere her alandaki hiyerarşileri aşındırmaya çabaladığı kadar, hayatı daha manalı ve eğlenceli kılmaya uğraş etti daima. Etrafındaki kimi beşerler üzerinde daha somut, ölçülebilir bir tesiri var Michael’ın. Düzinelerce doktora tezi yönetti örneğin, ve bunların birçoğu çok farklı mecralarda kendi alanının klasiği oldu. Ancak bunlardan çok daha az görünen katkılarını da vurgulamak lazım. Onunla yapılan birçok sohbet, o günün akışını değiştirmekle kalmaz, hayat uzunluğu iz bırakırdı. En makûs şartlarda bile coşkusunu ve iradesini ayakta meblağ, böylelikle etrafındakilerin de yere düşmesine kolay kolay müsaade vermezdi. Bir yıldız olduğu kadar, farkına varmadan hayatınızda, içinizde, sesinizde taşıdığınız yıldız tozuydu.

Evet, büyük bir yıldızdı lakin yıldızlığını üreten şartları teşhir eder, akademideki yıldız kültürünü inceden inceye alaya da alırdı. Marx, Gramsci ve Freire’ye ek olarak beklenmedik bir ilham kaynağı daha vardı bu konularda. Benim büyük bir yol gösterici olarak gördüğüm Bourdieu’den her ne kadar haz etmese de, Bourdieu ve bölümümüzdeki öğrencisi Wacquant ile eleştirel angajmanı, eğitimdeki ve toplumsal bilim topluluğundaki hiyerarşiler hakkındaki analizlerini düzgünce sertleştirdi. Kültürel sermayenin daha adaletli dağıldığı bir dünyada “büyük yıldız”lar olmazdı elbette. Onun yıldızlığı da içinde bulunduğumuz toplumsal gerçekliğin kesimiydi ve hepimiz kadar bir yerde hiyerarşileri yine üretti. Yeniden de, gayesi her vakit yıldızlık kurumunun altını oymak, daha doğrusu herkesin içindeki ışık kaynağını açığa çıkarmak, beslemek, ve böylelikle yıldızlar, gezegenler, uydular ve alelade gök taşları ortasındaki hiyerarşiyi aşındırmaktı.

Küçük bir anma toplantısı yaptık kısımda. Meslektaşlarımızdan Joanna Reed, Michael’ın en görünmez ve büyük katkısının “duygusal emek” olduğunu vurguladı. Okutmanların örgütlenmesine ve takımlı profesörlerle ortalarındaki hiyerarşinin aşınmasına yaptığı katkılardan da kelam etti. Nitekim de Michael, genelde bayanlarla özdeşleştirilen duygusal emek pratiklerinin, kısımdaki en usta icracılarındandı. Berkeley Sosyoloji kısmı, Marksistlerin ve Bourdieucülerin olduğu kadar, feminist kuramcıların da beşiği olarak bilinir dünyada. Duygusal emeğin en tanınan analistlerinden Arlie Hochschild kadar, psikanalatik Markizmle feminizmi birleştiren Nancy Chodorow’un da anayurdudur. Emekliliğinden beri kısma yolu düşmeyen fakat anma toplantısı vesilesiyle kısmımızı ziyaret eden Chodorow, Reed’in kelamlarına binaen, Michael’ın duygusal emeğini bilimsel pratiğiyle birleştirerek, psikanalizle sosyoloji ortasındaki duvarları (belki de yazılarından çok gündelik hayatında) yıktığına dikkat çekti. Sağaltıcı bir yanı vardı hakikaten onun varlığının.

Hiç bitmeyen sevinci kadar, her gün saatlerce bindiği bisikleti sayesinde çakı üzere olan Burawoy, daha uzun yıllar yaşayacağını düşünüyor, birçok projesinin yanında Filistin hakkında bayağı ses getireceği varsayım edilen bir kitap üzerinde çalışıyordu. (Herhangi bir sıhhat meselesinden değil, meskeninin yakınındaki bir yaya geçidinde kendisine çarpan bir katilden ötürü kaybettik hocamızı). Yahudi bir aileden gelen Michael, birçok kişinin kendisine hain damgası vurmasına aldırmadan, çok uzun bir müddettir Filistin çabasına adamıştı kendini.

Dünya çapında boykot çalışmalarının başını çeken sosyologlardandı. Emekçi hareketiyle ulusal, etnik, kolonyal uğraşlar birbirine sık sık diş bilese ya da sırt dönse de, uzun vadede ihtilalin bu iki ana momenti içiçe geçmeden hür bir dünya kuramayacağımızı biliyordu zira. Irk, ulusal sorun ve postkolonyalizm sıkıntıları hakkında yazdıkları (henüz) öbür hususlardaki katkıları kadar tesir yaratmış olmasa da, bu alanlarda çalışan, ya kendini sosyalist olarak tanımlayan ya da el yordamıyla sosyalizme hakikat ilerleyen birçok öğrencinin, eğitimcinin ve toplumsal bilimcinin yolunu açtı, onlara kol kanat gerdi. Irk ve etnisite sıkıntısında, (mesleğinin ikinci evresinde Marksizm’i keşfeden) Du Bois’i meşale edindi hayatının son yıllarında. Diğer sorunlarda olduğu üzere, bu mecrada da eksiğimiz çok ve Burawoy’un izinde düşünmeye, tartışmaya, araştırmaya, eylemeye muhtaçlığımız var.

Biliyoruz ki meslektaşlarını, personel sınıfını, ve tahakküm altındaki halkları canında, canının içinde götürüyor gittiği yere.

Michael’ı hatırladıkça bir arada güneşe gülmeye, dövüşmeye devam edeceğiz.

Bir veda yazısı değil bu, bir yemin.”