Sadık Çelik yazdı: Beyin göçü savaşları… Türkiye neden tutamıyor
Beyin göçü, daha doğrusu entelektüel insan göçebeliği… Aslında bir savaş. Sessiz fakat derin izler bırakan…
21. yüzyıl, bize bilginin artık yalnızca öğrenilen bir şey olmadığını gösterdi. Bilgi artık güçlü bir araç, ülkelerin global güç gayretindeki en kıymetli silahı haline geldi. Ülkeler artık sonlarıyla değil, bilgiyi elinde tutan insanlarıyla ve onların yarattığı bedellerle tanınıyor.
Kapitalizmin yeni sömürgeciliği; en parlak akılları, en güzel imkanları sunarak kendine çekiyor.
“Parlak beyinlerin dolaşımı” diyenler yanılıyor; bu, kolay bir sirkülasyondan çok, dönüşü olmayan bir gidiş… En azından bizim üzere ülkeler için.
1960’lardan itibaren dünyada entelektüel güç istikrarları yine şekillendi. Soğuk Savaş devrinde bilim insanları ve mühendislerin Doğu’dan Batı’ya göçü yaşanırken, 1990’lardan sonra bu hareketlilik çeşitlendi. Artık yalnızca mühendisler ve bilim insanları değil; sanatkarlar, akademisyenler, tabipler ve yaratıcı yetenekler de göç edenler ortasına katıldı. Bu durum, bilgi ve kültür merkezlerinin ağır bir biçimde Batı’da toplanmasına, göç veren ülkelerin ise entelektüel zenginliğini kaybetmesine neden oldu.
Bu durumda bu savaşın kaybedeni kim?
***
Bugün, ekranlar ve toplumsal medya aracılığıyla “Memlekete dönün” davetleri yapılıyor. Lakin gidenlerin birden fazla dönmeyi düşünmüyor.
Neden?
Sorunun karşılığı, yalnızca para değil. Yalnızca meslek imkanları da değil. Bir bütün olarak atmosfer… Yani fikrin, bilginin, emeğin kıymet gördüğü, özgürce formlandığı bir ekosistem problemi. “Bir kuş, neden kafeste kalmayı seçsin ki, şayet uçabiliyorsa?”
Beyin göçü, kişisel bir karar üzere görülse de aslında kolektif bir gerçekliktir. Gilles Deleuze’un dediği üzere, göçebelik yalnızca coğrafik bir hareket değildir, birebir vakitte entelektüel ve kültürel bir hareketliliktir. Göç eden her birey, yanında bir ülkenin hafızasını, potansiyelini ve geleceğini de götürüyor.
Asıl soru şu: Bu denli insanı neden tutamıyoruz? Karşılığı, yalnızca ekonomik faktörlerde aramak, sıkıntıyı yüzeysel okumak olur. Bir ulusu ayakta tutan yalnızca maaşlar değil, bir fikrin yeşerebildiği, özgürlüğün nefes alabildiği topraklardır ve şayet bu topraklar nefes alamaz hale geldiyse, yalnızca gidenlere kızmak kolaycılıktır.
Belki de soruyu değiştirmeliyiz: Gidenler mi memleketine haksızlık ediyor, yoksa kalanlar mı fazla tahammülkâr?
***
21. yüzyılın başındayız. Bilgi artık paradan daha süratli dolaşıyor. Üstelik hudut, pasaport, vize tanımadan. Bu sürate yetişemeyen ülkeler ise entelektüel güçlerini bir bir kaybediyor. Beyin göçü, aslında sessiz bir savaş. Kazananı belli… Kaybedeni ise daima yarını bekleyen, geleceğini daima erteleyen toplumlar…
Eskiden fabrikalarda vücut gücü, tarlalarda alın teri pahalıyken, artık yeni çağın sermayesi bilgi. Bilgi ise sahibinin peşinden dünyayı dolaşmakta kararlı.
Bu savaşta Türkiye neden kaybeden tarafta? Neden en parlak zihinler, diplomalarını valizlerine koyup, “o hoş atlara binip” gidiyorlar? Neden demirin tuncuna kalıyoruz…
Artık bavullarını toplayan yalnızca mühendisler ve beyaz yakalılar değil üstelik; artık onlara nitelikli mavi yakalılar da katılıyor… Fabrikalar, laboratuvarlar, atölyeler boşalıyor. Telafisi güç bir kayıp yaşanıyor.
Peki neden gidiyorlar? Basitçe: Geleceği göremiyorlar. Türkiye’deki ekonomik istikrarsızlık, düşük fiyatlar, uzun çalışma saatleri, yer yer inovasyonun önündeki engeller…
Çünkü zeki, yaratıcı ve yenilikçi bireyler için bir ülkede direkt hava kirliliği üzere hissedilen bir baskı varsa, beyin göçü kaçınılmaz oluyor. Zira bu çağda bilgi yalnızca özgürce dolaşmakla kalmıyor; bedel gördüğü, rahat nefes alabildiği yerde yeşeriyor.
***
Cumhuriyet, Atatürk’ün liderliğinde yalnızca 15 yılda uçak fabrikaları, ağır sanayi tesisleri, demir-çelik fabrikaları, havagazı fabrikaları, mühimmat fabrikaları, şişe-cam fabrikaları, kağıt ve karton fabrikaları, demir ocakları, tersaneler, çimento fabrikaları, dokuma fabrikaları ve okullar, okullar, okullar kurmuştu. Osmanlı’dan devralınan topraklar yine hayat buluyordu; ülkenin dört bir yanında toprağın randımanını artırmak için gereken her şey yapılmış, tarımın önü açılmıştı. Tarlalar havalandırıldı, kanallar açıldı, çiftçiler bilinçlendirildi. Cumhuriyet’in birinci yılları, adeta küllerinden doğan bir ülkenin destansı yükseliş öyküsüydü.
II. Dünya Savaşı şimdi başlamadan evvel, Hitler’in ayak sesleriyle birlikte Avrupa’dan kaçıp Türkiye’ye gelen, Atatürk tarafından 1930’lu yıllardan itibaren ülkeye kabul edilen özgürlükçü bilim insanlarının, akademisyenlerin de dayanağıyla toplum aydınlatılıyordu.
Cumhuriyet tüm bu fırsatları yoktan var etmişti. Savaştan yeni çıkmış bir ülke kısa vakitte inanılması güç başarılara imza atmıştı. Fakat sonra ne oldu? Tüm bu kazanımlar bu defa vardan yok edilmeye başladı… Gelen iktidarların birden fazla Cumhuriyet kazanımlarını koruyamadı; hunharca sattı, dağıttı, talan etti, yağmaladı. Bugünlere kadar bu türlü böyle gelindi…
Bu süreçte, ülkeyi asıl yönetmesi gereken, ileri taşıyacak olan pırıl pırıl beyinler sessizce göç edip gitmeye başladı. Esasen gitmeyenlerin önleri her periyotta kapatıldı; 12 Martlar, 12 Eylüller… Düşünen beyinler içeri tıkıldı, her periyot bedel ödeyen taraf oldular.
18 Mart Çanakkale Zaferi’ni daha yeni andık. O bedeli ödeyenler, ulusal kurtuluş çabasını verenler, bu ülkenin yetenekli ve parlak zihinlerinin kendi topraklarında filizlenip güçlenmesi, toplumun refahı ve insanlık onuruna yakışır bir sistem kurulabilmesi için savaştılar.
Henüz lise çağındaki gençler, vatanlarını savunmak için cephelere koştular. Galatasaray Lisesi üzere birçok okuldan öğrenciler, eğitimlerini bırakıp cepheye gittiler. Galatasaray Lisesi, 1912’de 60 mezun verirken, 1915’te bu sayı 18’e, 1916’da ise yalnızca 4’e düştü… İstanbul Lisesi 50 öğrencisini şehit verdi. Balıkesir Erkek Muallim Mektebi’nden o yıl yalnızca 2 kişi mezun olabildi… Vefa Lisesi ve Çapa Erkek Öğretmen Okulu hiç mezun veremedi… Tıbbiye’nin 756 öğrencisinden 356’sı Çanakkale’de şehit düştü…Tıbbiye-i Şahane 1921 yılında hiç mezun veremedi… Bu gençlerin gerisinde bıraktığı boş sıralar, Çanakkale’de verilen destansı uğraşın bedelini anlatan ve bir daha asla doldurulamayacak boşluklar olarak tarihin sessiz tanıklarıydı…
Bu savaşlar, coğrafyamız emperyalist çizmeler altında ezilmesin, atağa ve işgale uğramasın diye verildi. Topraklarımız yeşersin, canlansın diye döküldü kanlar. Artık ise tüm bunları başarabilecek öz’e sahip, ancak umutları ve hayalleri tükenen o bedelli zihinler batıya, emperyalist güçlere gidiyorlar.
Gitmeyenlerin bir kısmı da aslında yurt içindeki uluslar ortası tekellerde, yabancı dev şirketlerde çalışıyor. Çünkü ülke endüstrimizin ve ticaretimizin büyük çoğunluğu, yüzde 70 oranında yabancıların elinde. Milletlerarası şirketler, parlak gençlerimizi hem burada hem de dışarıda kendi çıkarları için kullanıyor. Ülke, kendi beyinlerini içeride ve dışarıda yabancı sermayenin hizmetine sunmuş durumda…
***
Bugünkü iktidarın ülkeye verdiği ziyan ortada. İşsizlikte, yolsuzlukta, adam kayırmada, liyakatsizlikte, berbat idarede daima başı çekiyoruz. İktisatta, demokraside, insan haklarında, hukukta ise daima en dipteyiz. Bu ülkeyi o denli iki uçtaki en’lere teslim etmişiz ki; üst tükürsek bıyık, aşağı tükürsek sakal…
Bir tarafta ülke, kendi cellatlarına tapınır vaziyette, öbür tarafta ise yağmurdan kaçarken doluya tutulmayı göze alanların elinde…Tiranlardan kurtulmak isteyenler, ne yazık ki yeni tiranlıklara kapı açıyorlar. Tiranlar savaşı bitmek bilmiyor…
Bu iki cephede yer almak istemeyen, kendi ayakları üzerinde durabilen, zekâsına, bilgisine ve birikimine güvenen beşerler artık devayı doğup büyüdükleri topraklarda değil, yaban ellerde arıyor. Bir insanın doğduğu toprakları, köklerini terk edip gitmesi hiç kolay değildir; fakat artık mecburlar. Zira dünden bugüne ülkeyi yönetenler, bu yeteneklerin kendi topraklarında yeşermesine, zekâlarına, birikimlerine nazaran bir hayat sürmelerine, çalışıp üretmelerine, ülkeyi kalkındırmalarına ve toplumu ilerletmelerine müsaade etmiyor, etmeyecek…
Zaten beşerler burada hak ettikleri bedeli görmüyor. Yeteneklerinin karşılığı olan çalışma ortamlarını bulamıyor, emeklerinin karşılığını alabilecekleri bir tertip, hakkaniyetli, liyakatlı bir sistem yok. Üç kuruşa değersizleştirilip, sömürülmek isteniyorlar.
Onları bedelleriyle kucaklayan, emeklerinin karşılığını hakkıyla veren ülkeler varken, neden kalsınlar?
***
Türkiye son 20 küsür yıldır, güya bir kara deliğin içine çekiliyor. Eğitimden iktisada, hukuktan siyasete, her alanda artan baskı ve cahilleştirme siyasetleri, nitelikli iş gücünü Avrupa’nın, Amerika’nın kollarına itiyor. Genç beyinlerin sırtına yüklenen ekonomik kriz, işsizlik ve enflasyonun ağır yükü, radarlarını dışarıya çevirmelerine yol açıyor. Bu sadece ekonomik değil; birebir vakitte siyasi ve toplumsal bir kaçış. Tabir özgürlüğünün daraldığı, yargının bağımsızlığını yitirdiği ortamda, gençler hayallerini dışarıda kurmayı tercih ediyor.
Avrupa, yalnızca yüksek maaş değil; hürmet, toplumsal haklar, meslek ve özgürlük vadediyor.
Artık Türkiye, beyin göçü değil, bir cins “beyin kaçışı” yaşıyor. Nitelikli beşerler için ülkeyi terk etmek ferdî bir macera değil, adeta toplumsal bir mecburiyet…
Bu göç, kolay bir seyahat değil, sessiz bir isyan. Ve bu isyanın ülkeye faturası çok çok ağır…
***
TÜİK’in bilgilerine nazaran, 2015 yılında yüzde 1.6 olan beyin göçü oranı, 2023 yılında yüzde 2’ye yükselmiş. Bu oran erkeklerde yüzde 2.4’ü buluyor.
Beyin göçü deyince yüzde 2 küçük bir sayı üzere görünse de, gerçekleri Prof. Dr. Behçet Yalın Özkara bir tokat üzere yüzümüze çarpıyor; ODTÜ ve Bilkent Bilgisayar Mühendisliği kısmı mezunlarından gidenlerin oranı yüzde 40!. Boğaziçi Üniversitesi’nde bu oran yüzde 37, Bilkent’te yüzde 40!
Yazılımcısı, genetik uzmanı, diş tabibi, sosyoloğu, psikoloğu da gidiyor…
İlk 100’e, birinci 1000’e giren Cerrahpaşalı, Hacettepeli hekimlerimiz, cerrahlarımız gidiyor… Mecburî hizmetlerini tamamlar tamamlamaz kendilerini yurt dışına atıyorlar.
Sorun tam da burada; bizden gidenler her düzeyden gitmiyor, ortalama değil. En uygunlar gidiyor. En uygunlar çok büyük oranlarda gidiyor! İstanbul Erkek, Robert Kolej, Türk-Alman Lisesi üzere okullarda mezunların neredeyse tamamı yurt dışına gidiyor, oranlar yüzde 100’e dayanmış durumda, düşünebiliyor musunuz…
Tarihin tahminen de hiçbir devrinde böylesine dramatik bir göç dalgası yaşanmamıştı.
Bugün gençlere “Gitmeyi düşünüyor musunuz?” diye sorulduğunda karşılıklar artık değişti. Evvelce dostları, arkadaşları buradaydı, kalmaları için sebepleri vardı. Artık ise dostları zati gitti, onları orada bekliyor…
Gidiyorlar ve biz yalnızca bakıyoruz…
***
Türkiye’nin nitelikli iş gücü, bilhassa mühendis ve teknoloji uzmanları, sessiz sedasız Avrupa’ya taşınıyor. Bu kaçışın, Türk endüstrisinin bel kemiğini kırmaya başlaması an sorunu. Fabrikalarda üretim düşüyor, rekabet gücü zayıflıyor. Zira yaratıcı fikirlerin ve inovasyonun sahipleri gidiyor.
Nitelikli takımın göçü, Türkiye’nin yalnızca bugünü değil, yarınını da tehdit ediyor. Teknoloji ve mühendislik kesimleri uzman takım bulmakta zorlanıyor. Daha güzel fiyat, güçlü toplumsal haklar, meslek fırsatları, güzel bir ülke iktisadı, adil bir idare, inançlı bir toplumsal hayat sağlanmadıkça, yani hem insan kaynakları siyasetlerinde, hem de idare siyasetlerinde kıymetli ıslahatlar hayata geçirmedikçe bu kaçışı durdurmak mümkün görünmüyor.
Son devirlerde, yurt dışına giden yeteneklerin geri dönüşünü amaçlayan “dairesel döngü” modeli tartışılıyor. Bu model, bilhassa Asya ülkelerinden yurt dışında eğitim görüp profesyonel deneyim kazananların ülkelerine geri dönmesiyle elde edilen başarılı örneklere dayanıyor. Bu yaklaşıma nazaran, gidiş-dönüş istikrarlı olduğunda beyin göçü olumlu sonuçlar doğurabilir. Fakat Türkiye’nin mevcut durumu düşünüldüğünde, bu model ne yazık ki bugün ve yakın gelecekte gerçekçi görünmüyor.
Çünkü kutuplaşmanın derin, adaletin kıt ve iktisadın darboğazda olduğu bir ortamda, gidenlerin geri dönüşünü beklemek, iyimserlikten öteye geçemiyor.
Sistem ivedilikle ve radikal bir formda düzeltilmeye muhtaç.
Bugün yaşananlar sıradan bir göç hareketinden çok daha ötesi; çağdaş dünyanın yeni sömürü biçimi. Evvelce madenlerimizi, toprağımızı ve sularımızı sömürenler, uzunca bir müddettir gözlerini nitelikli beyinlerimize dikmiş durumda. Artık maksatta yer altı kaynakları değil, direkt toplumun zihin gücü var.
Milletlerin zihni, yaratıcılığı ve geleceği sessizce ve bir damla kan dökülmeden öteki diyarlara taşınıyor. Bu tertipte zihnini kaybeden bir ülkenin yine doğrulabilmesi, ayakta kalabilmesi imkânsıza yakın bir mucize… Tarih, bunu bize acı bir ders olarak sunmaya kararlı görünüyor.
Sadık Çelik
